हिंदू संस्कृतीत अंत्यसंस्कार हा एक पवित्र आणि गंभीर विधी मानला जातो. मृत व्यक्तीच्या आत्म्याच्या शांतीसाठी, त्यांच्या स्मृतीला आदरांजली देण्यासाठी कुटुंब, नातेवाईक आणि समाज एकत्र येतो. या विधींमध्ये साधेपणा, शांतता आणि भावनिक एकता यांना प्राधान्य असतं. पण कालांतराने, काही प्रसंगी हा पवित्र विधीही राजकारण आणि दिखाव्याच्या आहारी जात असल्याचं दिसत आहे. नुकताच मला असा एक अनुभव आला, जिथे अंत्यसंस्काराचं स्वरूपच बदललेलं दिसलं. या अनुभवाने मला विचार करायला भाग पाडलं – आपली संस्कृती खरंच कुठे चालली आहे? अंत्यसंस्कारातील राजकारण मी नुकताच एका अंत्यसंस्काराच्या कार्यक्रमाला उपस्थित होतो. हिंदू संस्कृतीनुसार सर्व विधी पार पडले, पण त्यानंतर जे घडलं, ते पाहून मन सुन्न झालं. मृत व्यक्तीच्या आत्म्याच्या शांतीसाठी दोन मिनिटांचं मौन पाळण्याची प्रथा आपण सगळे जाणतो. ही एक साधी, पण अर्थपूर्ण श्रद्धांजली असते. पण या कार्यक्रमात हे मौन पाळण्यासाठीही ‘अध्यक्ष’, ‘प्रमुख पाहुणे’ आणि ‘विशेष व्यक्ती’ यांची उपस्थिती आणि त्यांचं वर्चस्व दाखवण्याचा प्रयत्न दिसून आला. जणू अंत्यसंस्कार हा काही सामाजिक किंवा राजकीय मंच आहे, जिथे कोण मोठा आणि कोण छोटा, याची स्पर्धा लागली होती. या प्रसंगाने मला प्रश्न पडला – मेलेल्या माणसालाही शांतता मिळू नये का? दोन मिनिटांचं मौन पाळण्यासाठीही अध्यक्षाची गरज का भासावी? मृत व्यक्तीच्या स्मृतीला आदर देण्याऐवजी, हा प्रसंग स्वतःचं वर्चस्व दाखवण्याचा मंच का बनला? हे सगळं पाहून असं वाटलं की, आपल्या समाजातली मूल्यं आणि संस्कृती यांचं खरंच काय होत आहे?
संस्कृतीपासून दुरावण्याचा परिणाम अंत्यसंस्कारासारख्या पवित्र विधींमध्ये राजकारण आणि दिखाव्याचा शिरकाव होणं, हे आपल्या समाजातल्या बदलत्या मानसिकतेचं लक्षण आहे. आजकाल प्रत्येक गोष्टीत स्वतःचं स्थान दाखवण्याची, स्वतःला मोठं ठरवण्याची स्पर्धा लागली आहे. मग तो सामाजिक मंच असो, धार्मिक कार्यक्रम असो, किंवा अगदी अंत्यसंस्कारासारखा गंभीर प्रसंग. ही प्रवृत्ती आपल्या संस्कृतीच्या मूळ उद्देशाला हरताळ फासत आहे. अंत्यसंस्कार हा मृत व्यक्ती आणि त्यांच्या कुटुंबीयांसाठी शांती, आधार आणि प्रेम व्यक्त करण्याचा प्रसंग आहे, पण त्याचंही राजकारण होऊ लागलं, ही बाब चिंताजनक आहे.
शांतीचा मार्ग अंत्यसंस्कार हा मृत व्यक्तीच्या आत्म्याच्या शांतीसाठी आणि त्यांच्या कुटुंबाला आधार देण्यासाठी आहे. हा प्रसंग प्रेम, आदर आणि एकतेचा असायला हवा, ना की वर्चस्व आणि राजकारणाचा. आज आपण जर आपल्या संस्कृतीच्या या पवित्र विधींना राजकारणापासून मुक्त ठेवू शकलो नाही, तर उद्या आपली पिढी या मूळ मूल्यांपासून पूर्णपणे दुरावेल. हा अनुभव माझ्यासाठी एक धक्का होता, पण त्याचबरोबर एक जागृतीही होती. आपण सगळ्यांनी मिळून यावर विचार केला, तर कदाचित आपण आपल्या संस्कृतीला तिच्या मूळ स्वरूपात जपण्यात यशस्वी होऊ शकू. मेलेल्या माणसाला तरी शांतता मिळू दे – हीच खरी श्रद्धांजली ठरेल.
– चेतन गंगाधर गहाणे
कुरखेडा
मो. 9168436285
